ĐẠI CƯƠNG
Hít sặc là tình trạng xảy ra khi dị vật rơi vào đường hô hấp gây tắc nghẽn đường thở, làm người bệnh đột ngột ho dữ dội, khò khè, khó thở, tím tái. Hít sặc có thể xảy ra ở cả trẻ em và người lớn. Ở người lớn, nguy cơ hít sặc cao ở người già, người có rối loạn nuốt.
1. Phòng ngừa tình trạng sặc sữa ở trẻ sơ sinh, sặc thức ăn ở trẻ em
Để phòng ngừa sặc sữa ở trẻ sơ sinh, đối với trẻ bú mẹ, nếu mẹ sữa nhiều nên kẹp đầu ti để hạn chế tốc độ sữa khi bé bú. Nếu mẹ cho bé bú bình, nên chọn núm vú có kích cỡ phù hợp, hiện trên thị trường có các loại bình sữa có van chống sặc, sữa chỉ chảy khi bé mút giúp hạn chế tình trạng sữa chảy quá nhanh, giảm nguy cơ sặc cho bé.
Không cho trẻ bú khi đang nằm, vừa bú vừa ngủ, mẹ cũng không nên vừa cho bé bú vừa cười đùa với bé. Khi cho bé bú, mẹ nên bế bé đúng cách, đảm bảo sao cho đầu – lưng và mông bé nằm trên một đường thẳng, đầu bé đối diện với ngực mẹ, bụng bé chạm bụng mẹ. Tư thế bú đúng cách sẽ giảm nguy cơ sặc sữa ở trẻ sơ sinh.
Tư thế bú đúng cách sẽ giảm nguy cơ sặc sữa ở trẻ sơ sinh
Để phòng ngừa nguy cơ sặc thức ăn ở trẻ em, ngay từ khi trẻ bắt đầu ăn dặm, cha mẹ nên tập cho trẻ thói quen ngồi một chỗ khi ăn, tốt nhất là trẻ được ngồi trong ghế tập ăn ngay từ sớm để tránh tình trạng khi lớn lên trẻ không chịu ngồi ăn mà vừa ăn vừa di chuyển, vừa vất vả cho cha mẹ vừa tăng nguy cơ sặc thức ăn cho trẻ.
Cha mẹ tuyệt đối không ép trẻ ăn, không đút quá nhanh, không cho trẻ ăn khi đang khóc hay đang đùa giỡn. Không đút một lượng lớn thức ăn cùng lúc mà nên chia ra từng thìa nhỏ, khi trẻ có các biểu hiện bất thường, nhanh chóng kiểm tra xem trẻ có đang bị sặc không.
Thức ăn phù hợp là một trong những điều cần quan tâm để hạn chế tình trạng sặc. Theo các bác sĩ, do trẻ đang quen với sữa loãng nên phụ huynh cần tuân thủ nguyên tắc theo “lộ trình” từ loãng đến đặc dần, từ ít đến nhiều và từ mịn đến thô.
Tùy theo từng độ tuổi mà chọn thức ăn phù hợp, tránh tình trạng vì thấy trẻ ăn khỏe mà chuyển quá nhanh từ thức ăn sệt sang cơm nát hoặc chuyển hẳn sang cơm. Thực tế cho thấy, một số trường hợp trẻ bị sặc là do sự thay đổi đột ngột độ đặc – lỏng hoặc nhuyễn – thô của thức ăn.
Vật chứa thức ăn và muỗng đút cho trẻ cũng là những điều cần lưu ý, phụ huynh cần chọn vật dụng tùy vào độ tuổi của trẻ và loại thức ăn. Với các bé mới tập ăn (khoảng 6 tháng tuổi) nên chọn muỗng nhựa mềm có kích thước nhỏ, phần chứa thức ăn nông và trẹt. Loại muỗng này không chứa nhiều thức ăn, nhằm giúp trẻ làm quen với việc mút và liếm thức ăn. Loại muỗng cán dài và phần chứa thức ăn lớn chỉ dành cho những trẻ đã bắt đầu biết ăn thành thạo.
Bình tập ăn là vật dụng thường được phụ huynh lựa chọn vì sự tiện dụng, tuy nhiên nếu không cẩn trọng sẽ rất khó kiểm soát được lượng bột chảy vào muỗng. Đây cũng là nguyên nhân khiến trẻ dễ bị sặc.
Tư thế của trẻ khi ăn cũng là vấn đề được các chuyên gia dinh dưỡng nhi khoa lưu ý. Theo các bác sĩ, điều tối kỵ là đút cho bé ăn khi bé đang nằm. Tư thế này rất dễ khiến bé bị sặc và ngạt đường tiêu hóa.
Với các bé chưa thể ngồi vững khi bắt đầu ăn dặm, phụ huynh không nên vừa bế trẻ vừa đút cho trẻ ăn vì rất khó kiểm soát. Cách tốt nhất là cho trẻ ngồi tựa trên ghế tập ăn vững vàng.
Cách đút trẻ ăn là một trong những công đoạn quan trọng nhất nhằm tránh tai nạn ho sặc. Một trong những điều cần tránh là không đút khi trẻ đang quấy khóc, hoặc trẻ đang vui cười, hoặc ngọ nguậy không yên vì đây là thời điểm bé rất dễ bị sặc.
Thúc ép trẻ ăn liên tục khi trẻ chưa kịp nuốt, hoặc bố mẹ cứ tống hất thìa thức ăn vào miệng trẻ khiến bé bị ngạt không thở kịp luôn dễ dẫn đến tình trạng sặc. Phụ huynh cần cho trẻ thời gian nhai nuốt hẳn thức ăn trong miệng. Phải chờ trẻ kịp thở trước khi đút muỗng kế tiếp.
Quát mắng dọa nạt hoặc bóp mũi, ép bé há miệng để đút thức ăn là những điều tối kỵ khi cho trẻ ăn vì dễ khiến cho trẻ mất tập trung và vội vàng trong khi nuốt, dẫn đến mắc nghẹn thức ăn hoặc ho sặc.
Khẳng định ăn dặm chủ yếu là để bé làm quen với những kỹ năng ăn uống mới, các bác sĩ khuyên phụ huynh không nên thúc ép kiểu “phải ăn cho hết thức ăn”, mà phải quan tâm nhiều đến tính an toàn. Chính vì thế, cần kiên nhẫn, thận trọng và bình tĩnh khi cho bé ăn.
Trong tình huống xấu, nếu trẻ chẳng may ho sặc rồi khó thở, tím tái, có thể sơ cứu nhanh bằng cách đặt bé nằm sấp trên lòng bàn tay hoặc trên đùi, dùng tay còn lại vỗ mạnh vào lưng ở vị trí giữa hai xương bả vai để tống lượng thức ăn ngạt ra khỏi đường thở. Nếu không thành thạo thao tác, ngay sau khi bé gặp nạn, phải tức tốc đưa trẻ đến cơ sở y tế gần nhất.
2. Phòng ngừa hít sặc ở người lớn
Ở người lớn tuổi, nguy cơ hít sặc xảy ra nhiều hơn. Hít sặc cũng là di chứng của đột quỵ nhồi máu não. Khoảng 52% trường hợp xảy ra sau đột quỵ cấp. Hít sặc, mắc dị vật đường thở ở người cao tuổi đặc biệt nguy hiểm vì hệ hô hấp, đường thở của họ thường đã yếu, lão hóa. Vì vậy, rất dễ dẫn đến biến chứng viêm phổi hít, nhiễm trùng gây tử vong dù đã được nội soi lấy dị vật ra ngoài. Một nguy hiểm nữa khi hít sặc là dịch vị dạ dày tràn vào, có tính a xít sẽ gây tổn thương rộng đường hô hấp.
Cần lưu ý triệu chứng của hít sặc là ho, khò khè, khó thở và tím tái đối với trường hợp nặng. Tuy nhiên, các triệu chứng này thường bị bỏ qua và điều trị sơ sài. Nhiều trường hợp bị hít sặc, có hạt cơm, mẩu thịt nhỏ rơi vào đường thở nhiều tháng, không được phát hiện và chỉ điều trị viêm hô hấp.
Cách phòng ngừa
Điều trị hít sặc thường khó thành công, vì vậy biện pháp phòng ngừa là rất cần thiết. Để đề phòng, người nhà cần nhận biết dấu hiệu rối loạn nuốt gồm: Khi ăn uống hay bị rơi ra ngoài, hay chảy nước bọt, nhiều đàm, khó khăn khi nhai cắn, ăn chậm không nhai nuốt mà ngậm thức ăn trong miệng. Cần nghĩ ngay đến hóc dị vật, hít sặc. Kiểm tra và cho người cao tuổi đi khám ngay khi có triệu chứng: ho sặc khi nuốt, khi đang nhai, thay đổi giọng nói hay tốc độ nói sau ăn, viêm phổi tái đi tái lại nhiều lần,…
Chăm sóc người cao tuổi
Ngồi khi ăn, không được nằm khi ăn hoặc uống, chỉ ăn uống khi tỉnh táo, ăn, uống chậm, từng muỗng, từng ngụm nhỏ; để thức ăn phía bên môi và lưỡi mạnh (bên yếu thức ăn bị chảy ra ngoài); nhắc người bệnh nuốt bằng lời nói hoặc bằng động tác sờ vào 2 bên má; dùng tay hỗ trợ môi, hàm, cằm của người bệnh nếu khó mở miệng; không nói khi đang nhai và nuốt; nhắc người bệnh nuốt nước bọt hoặc nhổ ra; nuốt 2-3 lần cho hết trước khi ăn, uống muỗng tiếp theo; khi ăn canh, phở ăn riêng phần nước với phần cái; đủ ánh sáng. Tránh các yếu tố gây xao lãng như tivi, radio, đông người; cần động viên, khuyến khích, kiên nhẫn và giữ bầu không khí thoải mái, vui vẻ cho người bệnh; cần vệ sinh miệng cho người bệnh sau khi ăn; không sử dụng mật ong vì dễ gây sâu răng và phát triển vi khuẩn; không dùng nước súc miệng có cồn vì sẽ làm khô miệng, dễ gây tình trạng viêm và nhiễm trùng cho người bệnh.
Cách chế biến thức ăn
Thức ăn cần được cắt nhỏ, nấu mềm, lỏng hoặc xay nhuyễn nếu bệnh nhân không nhai được. Với người bệnh bị ho sặc, thức uống cần được chế biến đặc hơn do chất lỏng chảy nhanh hơn, khiến bệnh nhân dễ bị sặc.
Bên cạnh đó, không nên cho người bệnh ăn thức ăn khô, kích thước lớn, có nhiều sợi xơ, dai, khó cắn, khó nhai; thức ăn bị rời rạc thành từng miếng nhỏ; thức ăn dễ dính vào răng, nướu và đọng lại trong má như bánh, kẹo dừa,..
Tư thế đúng khi cho ăn
Ngồi ăn: ngồi sâu vào lòng ghế, cùi chỏ để ở độ cao ngang mặt bàn, chân để thẳng, lòng bàn chân chạm đất, cạnh bàn cách cơ thể 1 nắm tay, đầu hơi cúi về phía trước.
Ngồi thẳng lưng trên giường: chêm gối dưới đầu gối người bệnh, nâng cao đầu giường 900, chêm gối sau lưng (nếu cần).
Nằm ăn tại giường: chêm gối dưới đầu gối người bệnh, nâng cao đầu giường 600, chêm gối dưới hông bên liệt, bên lành thấp hơn bên liệt.
Ngồi ăn:
Ngồi sâu vào lòng ghế.
Cùi chỏ để ở độ cao ngang một bàn.
Chân để thẳng, lòng bàn chân chạm đất.
Cạnh bàn cách cơ thể 1 nắm tay.
Đầu hơi cúi về phía trước.
Ngồi thẳng lưng trên giường:
Chêm gối dưới đầu gối người bệnh.
Nâng cao đầu giường (90 độ).
Chêm gối sau lưng (nếu cần).
Nằm ăn tại giường:
Chêm gối dưới đầu gối người bệnh.
Nâng cao đầu giường 60 độ.
Chêm gối dưới hông bên liệt, bên lành thấp hơn bên liệt.
Cùng với đó, khi chăm sóc cho ăn với người cao tuổi, thức ăn cần được cắt nhỏ, nấu mềm, lỏng hoặc xay nhuyễn nếu bệnh nhân không nhai được. Với người bệnh ho sặc, thức uống cần được chế biến đặc hơn do chất lỏng chảy nhanh hơn khiến bệnh nhân dễ sặc.